De sans soupapes van Mortsel

23 december 2023, 04:26 De postiljon rijdt voor

Als geen ander wordt het Nederlands doorspekt met leenwoorden. Daar waar het even kan, doen we onze moedertaal geweld aan. Wie met de fiets rijdt, praat over een ‘fourche’, de voorvork of over een ‘derajeur’, het versnellingsapparaat. De klank wordt overgenomen, de spelling laat te wensen over. Zonder soupapes kom je nergens. De fiets werd bekend in een tijd waarin het Frans erg belangrijk was. Waar het woordje ‘fiets’ vandaan komt, weten we niet. Wie de velo neemt, heeft het over een vélocipède, het klassieke woord voor fiets, bedacht in 1818. Het woord is een samenstelling van het Latijnse ‘velox’ voor ‘snel’ en ‘pes’ wat ‘voet’ betekent.

Welk verband is er tussen een ventiel en onze stad? We hebben het over een kleppenloze motor en die geschiedenis begint bij een jonge Brabander die op 5 januari 1868 het levenslicht zag: Sylvain De Jong. Sylvain zou de grondlegger worden van Minerva Motors, het prestigieuze automerk met een koetswerkfabriek aan de Vredebaan. De prachtig afgewerkte wagens vond je terug in koninklijke garages: het statussymbool bij uitstek, maar dat verhaal begint bij de productie van een tweewieler!

Sylvain De Jong zette zijn eerste stappen in de financiële wereld in Brussel. Als jong, innemend en intelligent journalist volgde hij de beursverrichtingen in onze metropool. In Antwerpen werden contacten gelegd met ingenieurs. Zijn belangstelling ging uit naar alles wat met techniek en wielen te maken had. Broer Hendrik startte een zaak in ijzerwaren. Het redactionele werk werd aan de kant gezet. Een nieuwe droom lonkte: de productie van fietsen. Groot-Brittannië was in die tijd de bakermat voor de constructie van rijwielen. Dus ging Sylvain de Harwichboot op en trok naar Engeland. Waar hij kon, stal hij met zijn ogen. Vervolgens trok hij naar de Nieuwe Wereld en leerde er hoe hij efficiënt fietsen kon bouwen. De twee broers sloegen de handen in elkaar en startten in 1897 de ‘Mercury Cycle Company’. Een technisch verantwoord productieproces werd ingebed in een commanditaire vennootschap met financiële steun uit het Antwerpse zakenleven. Een nieuwe naam voor de vennootschap werd gezocht en gevonden bij de Italische godin van de wijsheid, de wetenschap en de kunst: Minerva.

Eind 1897 verliet de eerste keurig gelakte fiets de assemblagehal aan de Jacob Jacobsstraat in Antwerpen. Minerva-fietsen waren niet goedkoop, maar van bij het begin waren ze een succes. De zaakvoerders zochten nieuwe terreinen voor hun jonge fabriek. Een kavel van 2000 m² op de hoek van de Biart- en de Boomkwekerijstraat in Berchem werd aangekocht. Een modern pand werd opgetrokken. Een motor van 155 pk zorgde voor de aandrijving van het machinepark. De Jong was niet alleen een gedreven vakman, hij was ook een gewiekst zakenman en een sociaalvoelend werkgever. De fietsen vlogen de deur uit. Veloclubs werden opgericht. Arbeiders konden een fiets kopen tegen gunstige afbetalingsvoorwaarden. In clubverband werden fietstochten naar de Kempen ingericht.

Het bleef niet bij fietsen. Tijdens de eeuwwisseling werd De Jong vertegenwoordiger voor België van de Franse ‘De Dion-Bouton’-benzinemotor. De Jong paste de motor aan en stak deze in een iets zwaarder fietskader. De motorfiets zag het levenslicht. Sylvain zorgde voor spectaculaire demonstraties op de velodroom van Zurenborg. De wielerbaan lag vlak bij de Cogels Osylei en enthousiaste wielerfanaten zakten elke zondag af naar de piste. Minerva werd een van de belangrijkste constructeurs van motorfietsen in Europa. Sommige extravagante toestellen werden ingezet als gangmakers op de piste. De Britse Humber en de Duitse Opel kochten de motorblokken en bouwden ze in hun machines. Minerva werd een te duchten concurrent tijdens snelheidswedstrijden. Jan Olieslagers, jawel de luchtvaartpionier, brak het werelduurrecord over een mijl met een toestel uit de Minervastal. In 1904 brak hij in 59 seconden het record met een snelheid van 98 km.

Wie motorfietsen kan bouwen, zet al vlug de stap naar tri- en quadricycles. De kleppenloze motor was een bijzonder kenmerk van het automerk Minerva. De Amerikaan Charles Yale Knight creëerde het systeem dat bestond uit schuivende plaatjes in plaats van in- en uitlaatkleppen. Het systeem draaide stiller en soepeler dan de klassieke verbrandingsmotor met in- en uitlaatkleppen, maar het was wel duurder in productie en onderhoud.

Minerva begon met de productie van de sans soupapes in 1908, toen het bedrijf de 38 cv SS voorstelde. Dit systeem werd voor alle modellen gebruikt van de kleine 10 pk-motor tot de grote 46 pk, die gekocht werd door de rijken der aarde. Tijdens de Eerste Wereldoorlog bouwde Minerva militaire voertuigen aangedreven door de kleppenloze motor. Ze stonden bekend als automitrailleuses.

Bronnen: M. Pessers, Minerva Motors, Jaarboek 2001, Mortselse Heemkundige Kring, blz. 29;
John Claes, e-boek, Minervaclub; Inventaris onroerend erfgoed; Panhard Club, industrieel erfgoed.net
Foto’s: © Peter Huys, Minervaclub – bewerkt door F. Van Roosendael;
© R. Mullens – Minerva op het kasteeldomein van Cantecroy

Tekst: Dirk Brentjens